10 nguyên tắc tôi ước đã biết từ ngày đầu đầu tư

Có những bài học trong đầu tư mà bạn không thể học từ sách vở. Chúng phải được khắc vào tâm trí bằng những lần thua đau, những đêm mất ngủ khi nghĩ về tài khoản của mình, và những quyết định mà sau này bạn tự hỏi: “Sao mình lại ngu thế?”

Tôi đã từng như vậy. Và 10 nguyên tắc dưới đây không phải là lý thuyết suông – chúng là những điều tôi ước mình biết từ ngày đầu tiên bước chân vào thị trường.

1. Luôn có luận điểm đầu tư rõ ràng trước khi mua

Tôi còn nhớ lần đầu tiên mua cổ phiếu. Ai đó nói “cổ phiếu này tốt đấy”, rồi tôi mua. Đơn giản vậy thôi. Không hỏi tại sao. Không hỏi dựa trên cái gì. Và đương nhiên, tôi thua.

Bây giờ, tôi không còn cho phép mình mua một cổ phiếu chỉ vì “thấy nó khỏe” hay “nhiều người bảo hay”. Trước mỗi quyết định đầu tư, tôi tự bắt mình trả lời hai câu hỏi đơn giản:

• Lợi thế cạnh tranh của công ty này là gì? (Công nghệ độc quyền? Thương hiệu mạnh? Thị phần lớn? Chi phí thấp nhất ngành? Hay chỉ là “nghe có vẻ tốt”?)
• Tại sao giá hiện tại hấp dẫn? (Dựa trên P/E, P/B, tăng trưởng lợi nhuận, hay chỉ vì “nó đã giảm nhiều” hoặc “đang tăng mạnh”?)

Không luận điểm = không xuống tiền. Đơn giản vậy thôi. Nếu bạn không nói được luận điểm trong 5 câu, khả năng cao bạn đang mua bằng cảm xúc. Và khi thị trường rung lắc, bạn sẽ không có “cái neo” để bám vào.

Bạn có thể trả lời hai câu hỏi đó cho cổ phiếu bạn đang nắm giữ không?

2. Chỉ mua khi có biên an toàn đủ lớn

Warren Buffett có một câu nói mà tôi phải mất nhiều năm mới thực sự hiểu: “Rule No.1: Never lose money. Rule No.2: Never forget rule No.1.”

Cách tốt nhất để không mất tiền là mua với biên an toàn.

Biên an toàn là khoảng cách giữa giá bạn mua và giá trị thực của doanh nghiệp. Tôi học được rằng khoảng cách đó phải tối thiểu 20-30%. Tại sao? Vì:

• Bạn có thể phân tích sai
• Thị trường có thể bi quan hơn bạn nghĩ
• Doanh nghiệp có thể gặp rủi ro không lường trước

Tôi từng mua một cổ phiếu “đúng giá trị” – không có biên an toàn – và chỉ cần thị trường giảm nhẹ, tôi đã lỗ. Còn những lần tôi mua với biên an toàn lớn? Ngay cả khi sai, tôi vẫn còn “đệm” để thoát ra.

 Tuyệt đối tránh FOMO theo sóng.

Tôi biết cảm giác đó. Thấy ai cũng mua, thấy giá tăng vù vù, sợ “bỏ lỡ đoàn tàu”. Nhưng tin tôi đi: Lời ít một thời điểm còn hơn lỗ tất cả sau này. Thị trường sẽ luôn có cơ hội. Nhưng tiền của bạn? Một khi mất rồi thì rất khó để lấy lại.

3. Cắt lỗ ngay khi luận điểm bị phá vỡ

Đây là nguyên tắc khó nhất. Không phải vì nó phức tạp, mà vì nó đòi hỏi bạn phải thừa nhận: “Mình đã sai.”

Mức cắt lỗ chuẩn bạn có thể tham khảo:

• 10-15% nếu chỉ là biến động giá không rõ nguyên nhân (rủi ro sự kiện không lường trước)
• Ngay lập tức nếu giả định đầu tư bị phá vỡ (doanh thu giảm bất ngờ, rủi ro mới xuất hiện, dự án thất bại, ban lãnh đạo thay đổi…)

Tôi từng giữ một cổ phiếu lỗ 10%, rồi 20%, rồi 30%… mỗi ngày tự dỗ: “Mai sẽ hồi”. Bạn đoán xem điều gì xảy ra? Nó không hồi. Và tôi học được bài học đắt giá nhất: Đừng cầu nguyện hãy thực tế.

Sai thì sửa – sửa sớm thì lỗ nhỏ.

Giữa việc chấp nhận lỗ 10% để còn 90% tiền chiến đấu, hay hy vọng mơ hồ rồi mất 50%… bạn chọn cái nào?

Lần cuối cùng bạn cắt lỗ là khi nào? Hay bạn vẫn đang “giữ dài hạn” những cổ phiếu mà luận điểm đã gãy từ lâu? Nếu hôm nay bạn buộc phải viết lại luận điểm của mã đang cầm, bạn còn tự tin giữ nó không?

4. Không sử dụng margin khi thị trường không ủng hộ

Margin – đòn bẩy tài chính – là con dao hai lưỡi sắc nhất trong đầu tư.

Tôi có một người bạn. Anh ấy giỏi phân tích, kỷ luật, có hệ thống rõ ràng. Nhưng một lần, anh quá hưng phấn, vay margin 50% để “tối đa hóa lợi nhuận”. Thị trường đi ngược, margin call, anh ấy mất gần như toàn bộ tài khoản trong 2 tuần.

Quy tắc của tôi với margin:

• Chỉ dùng khi trend mạnh và bạn có lợi thế rõ ràng
• Giới hạn tỷ lệ margin < 20-30% tổng NAV, tuyệt đối không vượt quá

Vì sao? Margin làm tăng lợi nhuận chỉ khi bạn đúng. Còn sai – nó nghiền nát bạn. Bạn không cần margin để giàu. Nhưng bạn chỉ cần một lần dùng margin sai để mất tất cả.

5. Luôn có kế hoạch vào – ra ngay từ đầu

“Failing to plan is planning to fail” – Benjamin Franklin nói thế, và ông đúng.

Mỗi khi vào một vị thế, tôi luôn xác định rõ:

1. Mua ở đâu?
2. Chốt lời ở đâu?
3. Cắt lỗ ở đâu?
4. Mua bao nhiêu?

Không có những con số này, bạn không đang đầu tư. Bạn đang đánh bạc.

Tôi từng nghĩ mình có thể “linh hoạt”, “tùy cơ ứng biến”. Thực ra đó là biểu hiện của không có kế hoạch, và mỗi quyết định đều bị cảm xúc chi phối.

Không có kế hoạch chính là kế hoạch cho sự thất bại. Bạn nghĩ một phi công có thể cất cánh mà không có kế hoạch bay không? Vậy tại sao bạn lại “cất cánh” với tiền của mình mà không có kế hoạch?

6. Đa dạng danh mục thông minh – không ôm “tất cả trứng trong một rổ”

Đa dạng hóa không có nghĩa là mua 30 cổ phiếu khác nhau. Tối ưu theo kinh nghiệm của tôi: 2-5 cổ phiếu.

Tại sao không nhiều hơn? Vì:

• Bạn không thể hiểu sâu 20-30 doanh nghiệp cùng lúc
• Mỗi vị thế nhỏ quá không tạo ra sự khác biệt
• Bạn sẽ quên mất tại sao mình mua chúng

Tại sao không phải là 1? Vì:

• Bạn có thể sai
• Doanh nghiệp có thể gặp rủi ro bất ngờ
• “All-in” là cách nhanh nhất để mất tất cả

Tập trung giúp bạn hiểu rõ – đa dạng hoá giúp bạn sống sót. Cân bằng giữa hai điều này chính là nghệ thuật.

Bạn đang nắm giữ cổ phiếu của bao nhiều doanh nghiệp? Và bạn có thực sự hiểu rõ từng doanh nghiệp trong danh mục của mình không?

7. Ghi nhật ký giao dịch mọi lúc

Đây là thói quen quan trọng giúp tiến bộ nhanh nhất mà tôi muốn truyền đạt cho bạn. Sau mỗi giao dịch, tôi ghi lại 3 thứ:

• Lý do mua/bán (Cụ thể, không chung chung)
• Cảm xúc lúc quyết định (Hồi hộp? Tự tin? Sợ hãi? FOMO?)
• Bài học sau mỗi giao dịch (Đúng vì sao? Sai vì sao?)

Sau 6 tháng đọc lại nhật ký, tôi giật mình. Tôi phát hiện ra:

• 70% các quyết định thua lỗ của tôi đều do FOMO hoặc sợ bỏ lỡ
• Những lần kiếm lời tốt nhất là khi tôi kiên nhẫn, chờ đợi
• Tôi lặp lại những sai lầm giống nhau… đến 5-6 lần

Bạn sẽ giật mình khi thấy cảm xúc điều khiển bạn nhiều đến mức nào.

Nhật ký là tấm gương trung thực nhất. Nó không nịnh bạn, không bao che cho bạn. Nó chỉ cho bạn thấy sự thật. Và sự thật – dù đau – là thứ bạn cần để trưởng thành.

Bạn thử nhìn lại 10 giao dịch gần nhất: lỗi lớn nhất của bạn lặp lại bao nhiêu lần?

8. Không chạy theo tin nóng, room vip, “phím hàng nội bộ”

“Anh ơi, em có tin nội bộ cổ phiếu này sắp được đánh lên đấy!”

Tôi đã không ít lần nghe câu này. Và bạn có biết bao nhiêu lần nó thực sự đúng?

Gần như… không lần nào.

Hai nguyên tắc kim cương tôi học được:

• Tin ra thường là tin người ta muốn bạn biết – Khi một tin đến với bạn, hỏi xem: “Ai được lợi khi tôi tin vào điều này?”
• Nền tảng mới là thứ trả lãi cho bạn – Phân tích doanh nghiệp, hiểu mô hình kinh doanh, đọc báo cáo tài chính… nhàm chán nhưng hiệu quả

Trên các diễn đàn, không ít nhà đầu tư liên tục “bóc phốt” các room VIP. Họ phím 10 cổ phiếu. 2 cổ phiếu tăng (và họ khoe rầm rộ), 8 cổ phiếu giảm (và họ im lặng). Các nhà đầu tư nhẹ dạ vừa mất tiền phí room, vừa mất cả tiền đầu tư.

Thông tin miễn phí thường có cái giá rất đắt. Giá của nó không phải bằng tiền – mà bằng niềm tin sai lệch, quyết định vội vàng, và tài khoản âm dần.

Lần cuối cùng bạn mua cổ phiếu dựa trên “tin nội bộ” là khi nào? Và kết quả ra sao?

9. Kiểm soát cảm xúc – đừng để thị trường điều khiển tâm trạng của bạn

Có một giai đoạn, tâm trạng của tôi phụ thuộc 100% vào màu sắc của danh mục. Xanh lá thì vui, đỏ và xanh lơ thì buồn. Đơn giản và tàn nhẫn như vậy nhưng có lẽ nó đã ảnh hưởng đến cuộc sống của biết bao nhà đầu tư: mất ngủ, lo lắng, mất tập trung trong công việc, thậm chí là những cuộc cãi vã với gia đình vì tâm trạng tồi tệ.

Rồi một ngày, bạn sẽ nhận ra: Nếu thị trường có thể điều khiển tâm trạng của bạn, thì nó cũng có thể điều khiển quyết định của bạn. Và đó là lúc bạn thua.

Bây giờ, chúng ta nên áp dụng những quy tắc này:

• Chỉ xem giá 1-2 lần/ngày, không hơn
• Không đưa ra quyết định quan trọng khi đang trong cảm xúc mạnh (quá vui/quá buồn, hoảng loạn/hưng phấn mạnh)
• Nhắc nhở bản thân: “Tôi đầu tư dựa trên phân tích, không phải cảm xúc”

Thị trường luôn biến động. Đó là bản chất của nó. Nhưng tâm trạng của bạn? Đó là điều bạn có thể và phải kiểm soát.

10. Chấp nhận nỗi đau ngắn hạn để đổi lấy lợi ích dài hạn

Đây là nguyên tắc khó khăn nhất. Không phải vì nó phức tạp, mà vì nó đòi hỏi bạn phải đi ngược lại bản năng tự nhiên của con người. Bản năng của chúng ta là: Tránh đau ngay lập tức, tìm kiếm khoái cảm ngay lập tức.

Nhưng đầu tư đòi hỏi: Chấp nhận đau ngắn hạn (cắt lỗ, bỏ lỡ sóng, kiên nhẫn chờ đợi) để đạt được lợi ích dài hạn.

Tôi nhớ có một lần, tôi phân tích một cổ phiếu rất kỹ. Luận điểm vững chắc. Nhưng giá cứ lình sình mãi. Xung quanh tôi, ai cũng kiếm lời từ những cổ phiếu “nóng”. Tôi cảm thấy mình như một kẻ ngốc.

Nhưng tôi kiên nhẫn. Tôi tin vào phân tích. Tôi không dao động. 6 tháng sau, cổ phiếu đó tăng gấp đôi. Còn những cổ phiếu “nóng”? Hầu hết đã về đúng chỗ cũ.

Đầu tư dài hạn không lãng mạn. Nó là một chuỗi ngày bạn phải chịu đựng:

• Cổ phiếu đi ngang dài hơn bạn tưởng
• Thị trường rung lắc làm bạn nghi ngờ bản thân
• Người khác khoe lãi nhanh khiến bạn lung lay

Nhưng tôi nhận ra: lợi nhuận lớn hiếm khi đến từ việc “tinh ranh”, mà đến từ việc đúng và đủ lâu, cộng thêm một thứ nghe đơn giản nhưng cực khó: kiên nhẫn. Kiên nhẫn, không dao động vì biến động ngắn hạn. Tin vào quá trình, không ám ảnh từng phiên. Vì kỷ luật là cây cầu nối giữa mục tiêu và kết quả. Không có kỷ luật, mục tiêu chỉ là ước mơ. Và ước mơ không trả hóa đơn.

---

Sau nhiều năm lăn lộn trên thị trường, tôi đã đưa ra lựa chọn của mình: Tôi chọn nỗi đau của kỷ luật. Tôi chấp nhận từ bỏ sự thoả mãn ngắn hạn.

Còn bạn thì sao? Bạn sẽ chọn con đường nào? Con đường dễ dàng – theo đám đông, tin vào tin đồn, hy vọng vào may mắn? Hay con đường khó khăn – kỷ luật, kiên nhẫn, và không ngừng học hỏi?

Tôi không thể chọn cho bạn. Nhưng tôi có thể nói với bạn rằng: Con đường khó khăn là con đường duy nhất dẫn đến đích.

10 nguyên tắc trên không phải là bí mật. Chúng không phức tạp. Nhưng chúng đòi hỏi một thứ mà hiếm ai có đủ: Sự nhất quán. Nhất quán trong phân tích. Nhất quán trong kỷ luật. Nhất quán trong việc học hỏi từ sai lầm.

Vậy bạn sẵn sàng chưa?

Hãy bắt đầu từ việc nhỏ nhất: Lần đầu tư tiếp theo, hãy viết xuống luận điểm của bạn. Chỉ 5 dòng. Và xem liệu điều đó có thay đổi cách bạn nhìn nhận quyết định của mình hay không.