Khung tư duy “Ba mũi rủi ro” – bí quyết đầu tư thông minh

Có một giai đoạn, tôi ngồi cà phê với một người bạn cũng là một nhà đầu tư chứng khoán. Cậu kể với giọng rất tự tin: “Em đã chọn đúng cổ phiếu ‘ngon’ rồi anh ạ. Doanh nghiệp đầu ngành, báo cáo tài chính đẹp, lợi nhuận tăng trưởng. Nhưng em cầm 6 tháng vẫn chưa về bờ?”

Tôi hỏi: “Em đang đánh vào rủi ro nào?” Có thể em chọn đúng doanh nghiệp, nhưng em đang đánh nhầm loại rủi ro.

Cậu bạn ngơ ra.

Đa phần chúng ta bước vào thị trường bằng ý nghĩ: chọn đúng cổ phiếu là thắng. Nhưng thực tế ở Việt Nam, nơi lãi suất thay đổi nhanh, dòng tiền xoay chuyển linh hoạt giữa các ngành, thắng thua thường nằm ở chỗ: bạn đang đứng nhầm chỗ trước rủi ro.

Khung tư duy “Ba mũi rủi ro” có thể giúp chúng ta tránh được nhầm lẫn đó:

(1) Rủi ro hệ thống: lạm phát, lãi suất, vĩ mô. Bạn không điều khiển được.

(2) Rủi ro ngành: ngành tăng trưởng hay phòng thủ? đáy hay đỉnh chu kỳ? Bạn không điều khiển được, nhưng có thể thiết kế danh mục để thích ứng.

(3) Rủi ro công ty: quản trị, tài chính, định giá. Bạn kiểm soát được qua phân tích.

Người mới thường cố dự đoán mũi (1). Người “nửa mùa” hay chạy theo mũi (2). Và điểm mấu chốt: Người giỏi nhất thường kiếm tiền ở mũi (3), và chỉ tập trung sống sót khi (1) và (2) trở nên bất lợi.

(1) Rủi ro hệ thống: lãi suất là “tay lái” của định giá

Ta có thể gọi rủi ro hệ thống là “thời tiết”. Ở Việt Nam, thời tiết quan trọng nhất thường xoay quanh lãi suất và thanh khoản. Nếu thị trường là một con thuyền, thì lãi suất và thanh khoản giống như dòng nước. Bạn có thể chèo rất giỏi, nhưng gặp nước xiết thì tốc độ vẫn giảm, thậm chí đi lùi.

Câu chuyện 1: Cổ phiếu tốt nhưng “gãy” vì lãi suất tăng

Hãy nhớ những giai đoạn thị trường Việt Nam chuyển từ “tiền rẻ” sang “tiền đắt”. Khi lãi suất huy động tăng, kênh gửi tiết kiệm hấp dẫn hơn, margin co lại, nhà đầu tư giảm khẩu vị rủi ro.

Bạn có thể đang cầm một cổ phiếu tiêu dùng đầu ngành:

• Doanh thu vẫn tăng.
• Thị phần vẫn ổn.
• Quý này vẫn có tăng trưởng.

Nhưng giá cổ phiếu vẫn giảm, không phải vì công ty làm sai, mà vì thị trường đổi câu hỏi. Ở mũi (1), thị trường thường không hỏi “công ty có tốt không?” trước. Thị trường hỏi: “giá của tiền hiện tại là bao nhiêu?”

Và khi “giá tiền” tăng, P/E có xu hướng co lại. Không phải vì doanh nghiệp xấu đi, mà vì “giá của tiền” đã thay đổi. Thị trường không còn trả “mức giá hào phóng” cho những câu chuyện tăng trưởng dài hạn của doanh nghiệp, kể cả câu chuyện đó có thật.

   ➢ Bài học ở mũi (1): Bạn không cần dự báo lãi suất từng nhịp, nhưng bạn phải biết danh mục của mình mong manh trước lãi suất đến mức nào.

• Nếu danh mục dày đặc các nhóm nhạy lãi suất (bất động sản, chứng khoán, xây dựng), thực chất bạn đang đặt cược vào “thời tiết”.
• Nếu dùng margin cao trong giai đoạn thanh khoản giảm, bạn đang đặt cược vào “may mắn”.

Và thị trường Việt Nam không trả thưởng thường xuyên cho may mắn.

(2) Rủi ro ngành: dòng tiền xoay ngành nhanh hơn bạn tưởng

Nếu mũi (1) là “thời tiết” thì mũi (2) là “địa hình”. Cùng một cơn mưa, có nơi ngập và có nơi thoát nước tốt. Ở Việt Nam, “địa hình” thường gặp nhất xoay quanh vài nhóm lớn như bất động sản, ngân hàng, hàng hoá, tiêu dùng… Mỗi nhóm có nhịp thở riêng. Và điều tôi học được là: dòng tiền có thể rời khỏi một ngành nhanh hơn tốc độ mình kịp sửa sai. Nói cách khác là “chu kỳ kỳ vọng” thường chạy trước “chu kỳ số liệu”.

Câu chuyện 2: Bất động sản – “quỹ đất lớn” không bằng “dòng tiền sống được”

Tôi từng nghe rất nhiều lần câu hỏi này của nhà đầu tư: “cổ phiếu ABC này có quỹ đất lớn, giá lại rẻ, mua sẽ an toàn nhỉ?”.

Tôi không phản bác. Tôi chỉ tập thói quen hỏi thêm một câu, vì câu đó thường quyết định sống còn: “Rẻ so với cái gì, và công ty sống bằng gì trong 12–18 tháng tới?”

Ở Việt Nam, bất động sản nhạy với:

• Tín dụng và lãi suất (chi phí vốn)
• Trái phiếu và kênh huy động (chi phí vốn).
• Pháp lý dự án (thời gian và tính chắc chắn).
• Thanh khoản thị trường (bán được hàng hay không).

Trong chu kỳ khó, bạn sẽ thấy tình huống rất “Việt Nam”:

• Quỹ đất rất lớn nhưng pháp lý kéo dài, bán hàng chậm, không chuyển hoá thành dòng tiền.
• Lợi nhuận kế toán có thể còn, nhưng dòng tiền căng.
• Nhà đầu tư chỉ nhìn P/B hoặc “giá đất sổ sách” và tin là rẻ, nhưng rủi ro thật nằm ở khả năng sống sót qua chu kỳ của doanh nghiệp.

   ➢ Bài học ở mũi (2) cho BĐS: Đừng chỉ nhìn “tài sản nhiều”, hãy nhìn “tài sản có chuyển thành tiền đúng lúc không”.

Câu chuyện 3: Ngân hàng – không chỉ là “xương sống”, mà là “chu kỳ chất lượng tài sản”

Nhiều người coi ngân hàng là “xương sống” của nền kinh tế và mặc định an toàn. Nhưng ngân hàng ở Việt Nam là ngành:

• Nhạy với chu kỳ kinh tế.
• Nhạy với bất động sản.
• Nhạy với chi phí vốn và NIM.

Giai đoạn kinh tế chậm lại, doanh nghiệp khó khăn thì bối cảnh các ngân hàng cũng chẳng suôn sẻ gì:

• Nợ xấu có độ trễ.
• Trích lập tăng.
• Tăng trưởng tín dụng có thể bị kìm.

Điểm nguy hiểm nằm ở chỗ: bạn có thể thấy lợi nhuận quý vẫn đẹp, thị trường vẫn có những nhịp hưng phấn, nhưng chu kỳ nợ xấu có thể đang âm thầm tích tụ nếu nền kinh tế chậm lại hoặc bất động sản gặp khó.

   ➢ Bài học ở mũi (2) cho ngân hàng:

• Ngành “lớn” không đồng nghĩa ngành “dễ”.
• Ngân hàng cần nhìn theo chu kỳ chất lượng tài sản, không chỉ theo lợi nhuận quý gần nhất.

Câu chuyện 4: Cổ phiếu hàng hoá (thép, cao su, hoá chất, phân bón…) và cái bẫy “P/E thấp”

Ở Việt Nam, không ít người từng mua cổ phiếu hàng hoá vì thấy:

• Lợi nhuận đột biến.
• P/E xuống rất thấp.
• Tin tức ngành đang “nóng”.

Nhưng với hàng hoá, P/E thấp nhiều khi là đỉnh chu kỳ lợi nhuận bởi có thể E đang ở đỉnh. Khi giá đầu ra hạ hoặc nhu cầu giảm thì biên lợi nhuận co nhanh, lợi nhuận rơi nhanh. Cái “rẻ” biến thành “đắt” chỉ trong vài quý.

   ➢ Bài học ở mũi (2) cho hàng hóa:

• Với ngành chu kỳ, hãy hỏi: “EPS hiện tại là bình thường hay cực trị?”
• Nếu không trả lời được, P/E không còn ý nghĩa.

Câu chuyện 5: Ngành tiêu dùng – tưởng phòng thủ, nhưng vẫn có rủi ro “mềm”

Tiêu dùng thường bền hơn chu kỳ hàng hoá, nhưng vẫn có rủi ro riêng:

• Sức mua suy yếu khi lãi suất cao,
• Cạnh tranh về giá,
• Chi phí đầu vào và marketing,
• Khả năng tăng giá bán.

Ở nhóm này, mũi (2) không đánh bạn bằng cú sốc “rơi thẳng đứng” như chu kỳ hàng hóa, mà đánh bạn bằng tăng trưởng chậm lại và định giá bị “giảm kỳ vọng”.

   ➢ Bài học mũi (2) cho tiêu dùng:

Phòng thủ không có nghĩa là miễn nhiễm. Phòng thủ chỉ có nghĩa là “chịu đòn tốt hơn”.

(3) Rủi ro công ty: nơi năng lực phân tích tạo ra lợi thế thật

Sau khi hiểu trời (1) và địa hình (2), bạn mới bước vào phần có thể kiểm soát: doanh nghiệp cụ thể. Mũi (3) thường là nơi tạo ra chênh lệch lớn nhất giữa người đọc báo cáo và người đọc câu chuyện. Mũi (3) thường quyết định thắng thua vì:

• Rủi ro quản trị và minh bạch thông tin có thể rất khác nhau giữa các doanh nghiệp.
• Chất lượng dòng tiền là thứ “tách” doanh nghiệp tốt khỏi doanh nghiệp chỉ đẹp trên giấy.
• Định giá thường dao động mạnh theo tâm lý.

a) Quản trị: rủi ro lớn nhất thường không nằm trong báo cáo tài chính

Một doanh nghiệp có thể tăng trưởng, nhưng nếu:

• phân bổ vốn sai (dàn trải, ôm dự án ngoài năng lực),
• minh bạch kém,
• giao dịch bên liên quan mờ ám,
• ưu tiên lợi ích nhóm,

thì nhà đầu tư đang mua một loại rủi ro mà mô hình định giá hiếm khi phản ánh đầy đủ.

Ở đây, bạn không nên hỏi “ban lãnh đạo nói gì”. Hãy hỏi: “Họ đã làm gì với tiền?”. Tiền là dấu vết thành thật nhất của tư duy quản trị.

b) Tài chính: lợi nhuận đẹp không bằng dòng tiền thật

Một tình huống không hiếm mà tôi từng gặp ở doanh nghiệp:

• doanh thu tăng,
• lợi nhuận có,
• nhưng phải thu phình to, tồn kho tăng,
• dòng tiền hoạt động âm.

Trong thị trường dễ, cổ phiếu vẫn có thể chạy theo sóng. Nhưng khi thị trường “khó”, doanh nghiệp có dòng tiền yếu sẽ lộ vấn đề rất nhanh: vay nợ tăng, chi phí tài chính tăng, và nhà đầu tư bắt đầu hỏi “tiền ở đâu ra?”.

Ở trường hợp này, kỹ năng không nằm ở việc đọc chỉ số. Kỹ năng nằm ở việc nhận ra doanh nghiệp đang “bán hàng” thật hay “ghi nhận” để làm đẹp con số.

   ➢ Bài học ở mũi (3) cho tài chính:

Đọc báo cáo tài chính, đừng dừng ở lợi nhuận. Hãy đi thẳng tới:

• Dòng tiền hoạt động.
• Chất lượng phải thu, tồn kho.
• Cấu trúc nợ.

c) Định giá: khác biệt giữa “đúng” và “thắng” thường nằm ở giá mua

Có hai người mua cùng một cổ phiếu.

• Người thứ nhất mua lúc câu chuyện nóng nhất, định giá cổ phiếu đã căng, mọi kỳ vọng đã được tính vào giá.
• Người thứ hai mua lúc thị trường đang chê, có vấn đề ngắn hạn, nhưng chất lượng doanh nghiệp không gãy.

Một năm sau, doanh nghiệp không cần làm gì xuất sắc. Chỉ cần trở về trạng thái “bình thường”, người thứ hai đã thắng lớn.

Lý do rất giản dị: họ mua khi sai số được phép tồn tại. Đó là ý nghĩa của biên an toàn.

Câu chuyện 6: định giá mới là “điểm bẻ lái” giữa đúng và thắng

Trên thị trường không ít nhà đầu tư than vãn: “Tôi phân tích đúng doanh nghiệp, đúng ngành rồi, sao vẫn không thắng?”

Câu trả lời không khó: Họ chọn đúng cổ phiếu, nhưng họ đã mua ở mức giá không cho phép sai, không có đệm an toàn.

Ở thị trường Việt Nam, có những giai đoạn câu chuyện ngành rất nóng (bất động sản hồi, chứng khoán hưởng lợi thanh khoản, ngân hàng dẫn sóng, hàng hoá bùng nổ). Lúc đó:

• Định giá thường chạy trước kết quả kinh doanh.
• Kỳ vọng được bơm căng.
• Chỉ cần kết quả “không vượt kỳ vọng”, giá đã phản ứng tiêu cực có thể từ trước đó.

   ➢ Bài học ở mũi (3) cho định giá:

• Đừng chỉ hỏi “doanh nghiệp đáng giá bao nhiêu”, bạn hãy hỏi:
  • “Mình đang trả giá cho kịch bản nào?”
  • “Nếu kịch bản xấu xảy ra, mình mất bao nhiêu?”
  • “Biên an toàn nằm ở đâu?”

Vì sao người giỏi nhất đánh vào rủi ro số (3)?

Ở mũi (1), bạn cạnh tranh với cả thị trường và yếu tố bất định vĩ mô.

Ở mũi (2), bạn cạnh tranh với chu kỳ và câu chuyện ngành, nơi đám đông thường cảm tính và điên rồ.

Chỉ mũi (3) là nơi bạn có thể tạo lợi thế bền vững:

• • Bạn có thể làm bài tập về nhà kỹ hơn đám đông.
  • Bạn có thể kiên nhẫn hơn đám đông.
  • Bạn có thể kỷ luật về giá hơn đám đông.
  • Bạn không cần dự đoán lạm phát tháng sau.
  • Bạn không cần đoán chính xác chu kỳ ngành đảo chiều ngày nào.

Nói cách khác: nhà đầu tư giỏi không cố dự đoán mọi thứ, mà tập trung vào phần có thể kiểm soát:

• Chọn doanh nghiệp có chất lượng thật.
• Tránh rủi ro quản trị và tài chính.
• Mua với biên an toàn đủ dày.
• Thiết kế danh mục để không bị loại khỏi cuộc chơi khi (1) và (2) trở mặt.

Checklist “3 câu hỏi trước khi mua” (đúng thứ tự)

Trước khi bấm nút mua, tôi tự ép mình trả lời 3 câu hỏi. Không trả lời được thì không mua.

1) (Hệ thống) Thời tiết hiện tại có đang chống lại mình không?

• Lãi suất và thanh khoản đang ủng hộ hay siết lại?
• Nếu thị trường biến động mạnh, danh mục của mình có “sống” được không?

Đây là bước xác định “chế độ thị trường” (dễ hay khó) để quyết định tỷ trọng rủi ro.

2) (Ngành) Mình đang đứng ở đoạn nào của chu kỳ ngành?

• Ngành đang ở đáy, giữa chu kỳ hay gần đỉnh?
• Lợi nhuận hiện tại có bền không, hay chỉ là cực trị chu kỳ?

Đây là bước chọn nhóm ngành phù hợp chu kỳ, tránh mua đuổi khi xác suất đang bất lợi.

3) (Công ty) Mình có lợi thế thật sự ở doanh nghiệp và giá mua không?

• Quản trị có đáng tin không?
• Dòng tiền có thật không?
• Giá mua có biên an toàn không, hay mình đang trả tiền cho một kịch bản hoàn hảo?

Đây là bước phân tích quản trị, tài chính, định giá để chọn đúng cổ phiếu và đúng giá.

Không có khung tư duy nào thay bạn kiếm tiền. Nhưng có khung tư duy giúp bạn không mất tiền một cách vô lý. Và nếu thị trường là bài kiểm tra dài hạn, thì “sống sót qua sai lầm” luôn quan trọng hơn “đúng một nhịp”.