Tại sao cắt lỗ sớm lại khó đến vậy?

Có lẽ bạn cũng từng trải qua cảm giác đó. Ngồi nhìn màn hình, cổ phiếu đỏ lè, tài khoản âm dần, mà tay cứ như có ai đó giữ lại, không cho bấm nút “bán”. Tôi hiểu, vì tôi cũng từng như vậy. Và những lần như thế, tôi tự hỏi: sao một thao tác đơn giản đến vậy lại khó đến thế?

Trên lý thuyết, cắt lỗ nghe có vẻ đúng đắn đến không thể chối cãi: khi giá đi ngược kỳ vọng, ta đóng vị thế để giảm thiểu thiệt hại và giữ quyền được chơi tiếp (thay vì kẹp hàng). Sách vở nào cũng dạy thế. Nhưng thực tế thì sao? Cắt lỗ là một trong những quyết định khó nhất mà bất kỳ nhà đầu tư nào cũng phải đối mặt.

Vì sao? Vì nó không chỉ đụng vào tiền. Nó còn đụng vào cái tôi của chúng ta.

Khi não bộ tự “cứu” chính mình

Tôi nhớ có lần ngồi nhìn một cổ phiếu giảm từ 50 xuống 45, rồi 42, rồi 38… Và trong đầu, một ý nghĩ cứ thì thầm: “Không sao, nó sẽ hồi lại thôi. Giá này quá rẻ rồi.” Bạn có quen với ý nghĩ đó không?

Đó chính là cơ chế tự vệ của não bộ đang hoạt động. Khi cổ phiếu bắt đầu giảm, bộ não tự động kích hoạt các chiến lược để tránh cảm giác đau. Vấn đề là, cơ chế này giỏi giảm đau cảm xúc trong ngắn hạn, nhưng lại khiến ta trả giá bằng tài khoản trong dài hạn.

Để bạn dễ hình dung, tôi xin kể lại những “trò chơi tâm lý” mà chính tôi – và có lẽ cả bạn – đã từng sa vào.

Mục lục

5 “bẫy tâm lý” kéo ta ra xa nút bán

Tôi từng chứng kiến (và thẳng thắn là cũng từng trải qua) một kiểu phản xạ rất quen thuộc: giá càng giảm, mình càng muốn tin rằng nó sẽ hồi. Không phải vì có bằng chứng, sự kiện mới, mà vì mình cần một chiếc phao cảm xúc.

Dưới đây là những cái bẫy phổ biến nhất, và điều nguy hiểm là chúng rất hợp lý… cho đến khi bạn nhìn lại danh mục sau vài tháng.

Bẫy 1: Neo mốc giá mua

“Mình mua 25, giờ còn 20 là quá rẻ rồi, kiểu gì chẳng quay lên.”

Nghe quen không? Bạn đang lấy giá mua làm chuẩn, thay vì lấy giả định đầu tư làm chuẩn. Nhưng thực ra, thị trường đâu có quan tâm bạn mua giá bao nhiêu?

Thị trường chỉ quan tâm: doanh nghiệp đang ở trạng thái gì, chu kỳ đang ở pha nào, và kỳ vọng có còn đúng hay không.

Một câu hỏi kiểm tra tâm lý mà tôi hay tự hỏi: Nếu hôm nay bạn chưa sở hữu mã đó, liệu bạn có mua lại ở giá 20 không? Nếu câu trả lời là “không”, thì việc bạn đang giữ chỉ là vì bạn đã lỡ mua.

Bẫy 2: Chống lại mất mát

“Bán là tôi chốt lỗ thật rồi… tôi không chấp nhận!”

Đây là lúc bạn nhận ra rằng: mình ghét “thừa nhận thua” hơn ghét “mất tiền”. Và đó là một sự thật tàn nhẫn mà ít ai dám đối diện. Vì bán không chỉ là đóng vị thế, nó giống như thông báo xác nhận sai lầm.

Nhưng bạn hãy thử nghĩ theo cách tích cực: Bạn muốn thua một khoản nhỏ và còn vốn để quay lại… hay muốn đúng về mặt cảm xúc nhưng sai về mặt quản trị tài khoản?

Bẫy 3: Hy vọng phi lý

Có bao giờ bạn lên nhóm Facebook, Zalo, vào diễn đàn, tìm kiếm những người có cùng quan điểm? “Cổ phiếu này sắp hồi mạnh đấy!”

Cái này tôi gặp rất nhiều. Khi đã lỗ, chúng ta không còn đi tìm sự thật nữa. Ta đi tìm cảm giác an toàn. Ta muốn có người nói giúp mình một câu: “Ổn mà, nhiều người cũng như bạn, giữ đi.”

Nhưng sự thật là: thị trường không quan tâm những ai đồng quan điểm. Thị trường chỉ trả thưởng cho người đúng.

Bẫy 4: Sợ sai / sợ quê

“Bán xong mà nó hồi thì nhục lắm.”

Nhiều người sợ cảm giác “bị thị trường trêu ngươi”. Và vì sợ cảm giác đó, họ chọn cách ở lại.

Nhưng bạn thử tự hỏi: Ai đang chấm điểm hoặc ai đang theo dõi bạn trên thị trường?

Không ai cả, chỉ có tài khoản của bạn.

Bạn đã đặt danh dự lên trên kỷ luật. Và tiếp một câu hỏi nữa: “danh dự có trả được hóa đơn tiền điện không?”

Bẫy 5: Tự lừa dối

“Mình đầu tư dài hạn mà!” – nhưng thực ra lúc mua, bạn định lướt sóng T+.

Đây là cú “bẻ lái” nguy hiểm nhất: bạn đổi chiến lược để hợp thức hóa sai lầm. Nó biến một lỗi kỷ luật thành một câu chuyện nghe rất chuyên nghiệp. Và khi câu chuyện đủ hay, bạn không còn thấy mình sai nữa. Tôi từng làm thế, và tin tôi đi, nó không bao giờ kết thúc tốt đẹp.

Tôi có thể nói thẳng rằng: Con người ta sợ thừa nhận sai lầm hơn là sợ mất tiền. Vì mất tiền có thể “chưa chắc” (ta còn hy vọng), còn thừa nhận sai thì chắc chắn làm cái tôi bị tổn thương ngay lập tức. Nhưng vấn đề là: hy vọng không phải là chiến lược.

Bạn có thấy mình trong những câu chuyện này không?

Lỗ nhỏ không xử lý sẽ thành thảm họa lớn

Để bạn thấy rõ hơn “vòng xoáy tâm lý” điển hình trên thị trường Việt Nam, tôi xin kể lại một kịch bản mà hầu như ai cũng từng trải qua:

Lỗ 5%: “Không sao, mai hồi.”
Lỗ 10%: “Tạm giữ, chắc đáy rồi.” (hoang mang)
Lỗ 20–30%: “Giảm tầm này khó mà giảm được tiếp, hồi thì mình sẽ bán.” (Tâm lý tê liệt, quyết định chậm)
Hồi nhẹ giảm lỗ: “Cố chờ thêm chút về bờ thì mình bán” (thắp lên hy vọng)
Nhưng chỉ hồi thế thôi, giảm tiếp lỗ >40%: “Đầu tư dài hạn, về bờ mới bán.” (tâm lý chán nản, tiêu cực)

Bạn có nhận ra nghịch lý không? Càng trượt sâu, ta càng không dám cắt – vì cảm giác đau khi chấp nhận thua ngày càng lớn. Đáng ra lỗ càng lớn càng phải quyết liệt, nhưng thực tế lỗ càng lớn ta càng tê cứng.

Và thế là danh mục biến thành “kho hàng tồn” vô thời hạn, bạn bỏ lỡ vô số cơ hội khác trên thị trường trong năm, thậm chí là các năm tiếp theo.

Nếu bạn từng có một hay vài mã nằm trong danh mục mà bạn không còn muốn nhìn tên nó nữa… bạn hiểu tôi đang nói về điều gì.

Tôi luôn ghi nhớ một câu rất đơn giản để nhắc mình:

Cắt lỗ là đau nhanh – sống sót lâu.
Giữ lỗ là đỡ đau ngay – nhưng gặm nhấm từ từ.

Kỷ luật là chấp nhận đau hôm nay để còn sức ngày mai. Mất kỷ luật tức là bạn đang chọn nỗi đau của sự hối hận. Nỗi đau của hối hận là đau muộn màng, rộng và sâu – mất tiền, mất ngủ, mất niềm tin, mất cơ hội, cũng có khi là dấu chấm hết cho nghiệp đầu tư chứng khoán. Nó thường rất tốn kém, phục hồi lâu hơn, và hiếm khi dạy bạn điều tốt nếu bạn không chủ động rút ra bài học kinh nghiệm.

Và câu hỏi quan trọng là: bạn chọn nỗi đau của kỷ luật hay nỗi đau của hối hận?

Đọc thêm: Bạn chọn nỗi đau của kỷ luật hay nỗi đau của hối hận

Vậy làm sao để thoát khỏi vòng luẩn quẩn này? Tôi sẽ gợi ý cho bạn một quy tắc cắt lỗ chuyên nghiệp.

Quy tắc cắt lỗ theo lỗi trong phân tích ban đầu

1. Cắt lỗ đúng bản chất: không phải “bán vì giá giảm”.

Tôi muốn chia sẻ với bạn một góc nhìn mà tôi mất nhiều năm mới hiểu được: Cắt lỗ không phải là “bán vì giá giảm”, mà là “bán vì luận điểm đã sai“.

Rất nhiều tài khoản bị thị trường bào mòn bởi cách cắt lỗ máy móc này: đặt một con số phần trăm (-5%, -7%, -10%…) rồi bán theo cảm xúc. Cách này đôi khi có tác dụng, nhưng về tư duy đầu tư chuyên nghiệp, điểm mấu chốt là:

Bạn mua vì một luận điểm.
Bạn giữ vì luận điểm đó còn đúng.
Bạn bán ngay khi luận điểm bị phá vỡ.

Giá chỉ là biểu hiện. Luận điểm mới là gốc rễ của quyết định.

Tinh thần này thường được các nhà đầu tư hàng đầu nhấn mạnh dưới một dạng nguyên tắc: khi giả định ban đầu sai, phải thoát ngay – không tranh cãi với thị trường.

Trước khi đưa ra quyết định bán hay giữ, bạn có thể tự hỏi bản thân: Thứ khiến tôi mua mã này đến bây giờ còn tồn tại không? Nếu câu trả lời là “không” mà bạn vẫn giữ, bạn không còn đầu tư nữa mà đang níu kéo hy vọng.

2. Bộ quy tắc hành động: biến “biết đúng” thành “làm được”

Hiểu là một chuyện, làm được là một chuyện khác. Mỗi lần mua cổ phiếu, tôi bắt buộc xác định rõ “lý do mua” trước khi vào lệnh bằng việc trả lời rõ ràng 3 câu:

Tôi kỳ vọng điều gì xảy ra? (kết quả cụ thể, không chung chung)
Dựa trên dữ kiện nào? (số liệu, sự kiện, năng lực doanh nghiệp)
Thời gian kiểm chứng là bao lâu? (1 quý, 2 quý, 1 năm)

Chỉ cần 1 trong 3 biến này không còn đúng, bạn không còn giữ cổ phiếu “đầu tư”, mà đang giữ cổ phiếu “niềm tin”. Và niềm tin không phải là kế hoạch.

Từ 3 câu hỏi trên, tôi đúc rút được những quy tắc giúp tôi dần dần rèn luyện được kỷ luật, cụ thể:

➢ Trước khi mua:

Ghi rõ lý do mua và kỳ vọng cụ thể (không viết chung chung kiểu “cổ phiếu tốt”).
Gắn điều kiện cắt lỗ theo luận điểm: “Nếu A không xảy ra / B xấu đi / C bị hoãn → bán.”
Đặt khung thời gian kiểm chứng: 1 quý hay 2 quý (tùy luận điểm).

➢ Khi giá giảm và điều kiện đã sai:

Không phân tích lại để tự dỗ mình (vì lúc này bạn không còn khách quan).
Không hạ kỳ vọng để hợp thức hóa quyết định.
Thực hiện bán ngay theo kỷ luật đã viết.

Nhà đầu tư giỏi không phải người đúng nhiều. Họ là người sai nhưng sửa nhanh.

➢ Gợi ý thực hành: Viết luận điểm mua trong 5 dòng, càng cụ thể càng tốt. Viết sao cho người khác đọc cũng hiểu bạn mua vì cái gì, và khi nào bạn thừa nhận mình sai. Bạn có thể làm được không?

3. 7 lỗi phân tích buộc phải cắt lỗ ngay

Qua nhiều năm quan sát và trải nghiệm, tôi nhận thấy có 7 lỗi phân tích chính mà nếu gặp phải, bạn phải cắt lỗ ngay lập tức, cụ thể:

Một câu chốt rất đáng nhớ: Không sửa sai bằng hy vọng. Sửa sai bằng hành động.

Những “mẹo kỷ luật” giúp bạn cắt lỗ dễ hơn trong thực chiến

Sau những lần vấp ngã, tôi rút ra được vài “mẹo” thực chiến. Có thể nó sẽ giúp ích cho bạn:

➢ Giảm kích thước vị thế ngay từ đầu

Vị thế quá lớn sẽ biến mỗi nhịp giảm thành “khủng hoảng tâm lý”. Nếu bạn thường không cắt lỗ, nguyên nhân nhiều khi không phải thiếu hiểu biết, mà là quá yêu 1 cổ phiếu.

➢ Tách “quyết định” khỏi “trạng thái cảm xúc”

Quyết định cắt lỗ nên được viết ra trước khi mua, khi bạn còn bình tĩnh. Đến lúc cổ phiếu giảm, bạn chỉ việc thi hành, không cần “suy nghĩ thêm”.

➢ Dùng “điểm kiểm chứng theo thời gian”

Nếu bạn mua vì một kỳ vọng trong 1-2 quý mà hết thời hạn vẫn không thấy tín hiệu đúng hướng, đó là một dạng luận điểm gãy. Nhiều khoản lỗ lớn đến từ việc “chờ thêm chút nữa” mà không có hạn chót.

➢ Nhật ký đầu tư là cái gương của kỷ luật

Đây là thói quen mà tôi muốn khuyên bạn hãy bắt đầu ngay hôm nay. Sau mỗi lần không cắt lỗ, hãy ghi lại:

Tôi đã tự kể câu chuyện gì để không bán?
Câu chuyện đó có dựa trên dữ kiện hay dựa trên cảm giác?

Bạn sẽ thấy “kịch bản tự lừa” của mình lặp lại rất giống nhau. Và khi nhận ra mẫu hình đó, bạn sẽ dễ dàng nhận diện nó trong lần tới.

Chốt lại: tư duy của nhà đầu tư chuyên nghiệp

Mua dựa trên luận điểm.
Giữ dựa trên luận điểm.
Bán khi luận điểm gãy.

Giá chỉ là hậu quả. Luận điểm mới là nguyên nhân. Và trong đầu tư, điều giữ bạn tồn tại không phải là hy vọng – mà là kỷ luật.

Tôi không nói rằng cắt lỗ là dễ. Nó chưa bao giờ dễ, và có lẽ sẽ không bao giờ dễ. Nhưng giữa “đau nhanh để sống sót” và “đỡ đau ngay nhưng chết dần”, bạn sẽ chọn cái nào?

Vậy bạn thì sao? Bạn đã từng mắc phải những bẫy tâm lý nào trong danh sách trên? Và bạn sẽ bắt đầu thay đổi từ đâu?

Hãy thử viết xuống luận điểm cho lần mua cổ phiếu tiếp theo của bạn. Chỉ 5 dòng thôi. Và xem liệu điều đó có giúp bạn ngủ ngon hơn khi thị trường biến động hay không.