Tư duy chiến lược xuyên chu kỳ

Ngày Lượt xem: 48

Tôi luôn nghĩ đầu tư giống như một hành trình lái xe hơn là chơi trò may rủi. Có lúc đường cao tốc thênh thang, có lúc kẹt xe, có chặng đường đèo mưa lớn và có lúc sạt lở phải tấp xe vào lề. Vấn đề không nằm ở chỗ bạn “gan” hay “giỏi” đến đâu, mà nằm ở chỗ bạn có chịu đổi cách lái theo thời tiết hay không.

Thị trường chứng khoán cũng vậy. Nó không đi theo một đường thẳng. Nó thay mùa. Và tôi đã thấy quá nhiều người thua không phải vì thiếu thông minh, mà vì cố dùng một công thức cho mọi giai đoạn. Bạn có từng trải qua cảm giác “mình đúng xu hướng… nhưng vẫn không kiếm được bao nhiêu” chưa? Hoặc đau hơn: “mình kiếm được rồi… nhưng lại trả lại hết”?

Hãy cùng tôi đi qua từng “mùa” thị trường.

1. Bull mạnh: đừng đứng ngoài quá lâu, đừng sợ kiếm tiền

Bull mạnh là lúc thị trường như một con tàu chạy đúng hướng, thanh khoản lan rộng, câu chuyện tăng trưởng xuất hiện ở khắp nơi. Tôi gọi đây là giai đoạn xác suất đứng về phía người dám ở “trên tàu”.

    ➢ Dấu hiệu “mùa bull mạnh” thường thấy

Đây là giai đoạn dòng tiền nới rộng, tâm lý lạc quan có cơ sở, và các kỳ vọng tốt dần được xác nhận. Bạn thường thấy:

  • Lãi suất giảm hoặc ổn định ở mức thấp: chi phí vốn giảm, khẩu vị rủi ro tăng.
  • Tín dụng tăng: dòng vốn vào nền kinh tế cải thiện.
  • Chỉ số quản trị mua hàng (PMI) trên 50: sản xuất/đơn hàng có xu hướng mở rộng.
  • Dự báo lợi nhuận doanh nghiệp liên tục được nâng lên: giới phân tích, doanh nghiệp, thị trường cùng nâng kỳ vọng theo thời gian.

   ➢ Mục tiêu chiến lược

Ở bull mạnh, mục tiêu không phải ăn từng nhịp hoàn hảo, mà là:

  • tối đa hóa khả năng hưởng lợi khi thị trường thuận lợi,
  • và giữ vị thế đủ lâu để lợi nhuận kịp đủ lớn.

Nhưng thật trớ trêu, sai lầm phổ biến nhất trong bull mạnh lại là… quá thận trọng. Tôi từng chứng kiến (và cũng từng mắc) kiểu tâm lý này:

  • “Chờ chỉnh sâu rồi mua cho an toàn.”
  • “Chắc sắp đỉnh rồi.”
  • “Lãi chút chốt trước đã.”

Kết quả là thị trường cứ đi lên tiếp, còn mình thì đứng dưới sân ga tự trấn an rằng “mình kỷ luật”, “mình không FOMO”. Kỷ luật là tốt, nhưng kỷ luật sai chỗ thì chỉ là tự làm khó mình.

   ➢ Tư duy thực chiến trong bull mạnh

  • Tỷ trọng cổ phiếu cao, nhưng có trần rủi ro: đừng để một mã quyết định số phận danh mục.
  • Ưu tiên ngành tăng trưởng cao, dễ hút tiền: công nghệ, tiêu dùng, bất động sản, chứng khoán (tùy bối cảnh từng chu kỳ).
  • Ưu tiên cổ phiếu tăng trưởng + midcap leader: doanh nghiệp có câu chuyện rõ, dòng tiền vào đều, lợi nhuận dự kiến tăng lên chứ không đi xuống.
  • Mua theo đà tăng + canh nhịp điều chỉnh nhẹ: thay vì rình “giảm sâu mới mua”, bạn canh những nhịp rung lắc nhỏ trong xu hướng tăng để vào vị thế.
  • Giữ lâu hơn: cổ phiếu mạnh thường có xu hướng tăng kéo dài. Bạn không cần dự báo đỉnh. Bạn cần một nguyên tắc để đi cùng xu hướng khi xác suất đang nghiêng về mình. Xu hướng còn thì giữ, xu hướng gãy thì rời; lỗi thường gặp là “bán quá sớm”.
  • Mục tiêu không phải bắt đúng từng nhịp hoàn hảo, mà là tham gia đủ tỷ trọng để NAV thực sự được hưởng lợi.

   ➢ Rủi ro chiến lược cần tránh

  • Bảo thủ quá mức: đứng ngoài quá lâu là một loại “chi phí” rất đắt.
  • Gồng tiền mặt vì sợ đỉnh: sợ hãi không sai, nhưng sợ hãi mà không có quy tắc thì khiến bạn luôn “lỡ tàu”.
  • Soi định giá đến mức không dám hành động: định giá quan trọng, nhưng trong bull mạnh, thị trường thường trả tiền cho “tăng trưởng kỳ vọng”.

Câu tôi hay tự nhắc bản thân trong bull mạnh là: “Đừng sợ kiếm tiền. Sợ nhất là đúng xu hướng nhưng đứng ngoài.”

Bạn đã từng “đứng ngoài” trong một con sóng rõ ràng chưa? Nếu có, bạn rút ra điều gì?

2. Bull muộn: Giai đoạn nguy hiểm nhất không phải là bear, mà là lúc ai cũng tự tin

Bull muộn giống như một bữa tiệc đã vui quá lâu. Nhạc vẫn bật, nhưng ánh mắt mọi người bắt đầu khác: từ “kiếm tiền” chuyển sang “kiếm thật nhanh” (mê muội trong chiến thắng). Và tôi nói thật: đây là nơi nhiều người mất tiền nhanh nhất, dù trước đó đang có lãi vì một lý do rất cảm xúc: muốn giàu nhanh.

➢ Dấu hiệu bull muộn

  • Dòng tiền chỉ tập trung vào vài nhóm/đầu tàu, phần còn lại đuối dần.
  • Tin tốt ra dày, nhưng giá phản ứng kém đi.
  • Định giá thị trường tăng bất thường: cổ phiếu không chỉ tăng vì lợi nhuận tăng, mà vì người ta sẵn sàng trả giá cao hơn cho cùng một đồng lợi nhuận.
  • Mua bán – thâu tóm (M&A) nở rộ: hưng phấn khiến ai cũng muốn mua tăng trưởng bằng tiền.
  • Nhà đầu tư cá nhân tham gia rất đông: câu chuyện ai mua cũng thắng lan nhanh, tài khoản mở mới tăng mạnh.
  • Người nội bộ bắt đầu bán ròng: người hiểu doanh nghiệp nhất bắt đầu “hạ hàng” có chọn lọc.

   ➢ Mục tiêu chiến lược

Bull muộn không còn là cuộc đua tăng tốc, mà là:

  • chuyển từ “tối đa hóa lợi nhuận” sang “giảm thiểu hối tiếc”: giữ phần lãi đã có, không để một cú chỉnh xóa sạch công sức.
  • giảm cú sốc nếu đảo chiều,

   ➢ Tư duy thực chiến trong bull muộn

  • Chốt lời từng phần khi hưng phấn lên cao: bạn không cần bán hết, nhưng nên rút vốn + rút lãi theo từng nấc.
  • Dịch chuyển sang largecap chất lượng, có lợi nhuận ổn định, dòng tiền thật mạnh, thanh khoản tốt: thay vì chạy theo câu chuyện quá xa.
  • Quy tắc định lượng gợi ý: nếu định giá thị trường vượt xa mức trung bình lịch sử (ví dụ vượt 2 độ lệch chuẩn – hiểu nôm na là cao bất thường so với trung bình trong nhiều năm), thì phải giảm quy mô vị thế, không tranh luận bằng cảm xúc.

   ➢ Rủi ro chiến lược cần tránh

  • Tránh vị thế mang tính đặt cược.
  • Hạn chế (hoặc không dùng) margin. Đòn bẩy thường là thứ phá kỷ luật nhanh nhất giai đoạn này.
  • FOMO theo cổ phiếu nhỏ chỉ vì sợ bỏ lỡ: bull muộn thường là nơi cổ phiếu rác “hóa thiên nga” trong vài tuần rồi trở lại đúng bản chất không lâu sau đó.

Ở giai đoạn này, tôi thấy margin giống như một chất kích thích tâm lý: bạn tự tin hơn, nóng vội hơn, và mất kỷ luật nhanh hơn. Chỉ cần một cú rung lắc đủ mạnh, thứ bay đi trước không phải là cổ phiếu, mà là sự bình tĩnh.

Câu tôi tự nhắc bản thân trong bull muộn là: “Lợi nhuận lớn nhất ở giai đoạn này là lợi nhuận bạn giữ được.”

Bạn có đang tăng rủi ro đúng lúc thị trường đã “đắt” nhất không? Hãy thử xem nhé: nếu ngày mai thị trường giảm 3–5%, bạn có ngủ ngon với tỷ trọng hiện tại không?

3. Sideway rộng: Kiếm tiền bằng tốc độ và kỷ luật, không phải bằng niềm tin

Sideway rộng là giai đoạn thị trường đi ngang trong biên độ lớn: lên xuống theo sóng ngành, tin tức luân phiên, kỳ vọng xoay trục liên tục. Tôi gọi đây là sân chơi của chiến thuật, không phải sân chơi của lòng trung thành.

Nếu bạn ôm một câu chuyện dài hạn trong sideway rộng, bạn dễ rơi vào trạng thái rất mệt: giá chạy một đoạn rồi quay đầu, bạn không chốt vì “còn kỳ vọng”, rồi lại nhìn lợi nhuận bay hơi trong im lặng.

   ➢ Dấu hiệu nhận biết

  • PMI lình xình quanh 50: nền kinh tế không bứt phá rõ cũng không suy sụp rõ.
  • Dòng tiền lớn luân chuyển giữa các ngành: hôm nay ngân hàng, mai bất động sản, mốt chứng khoán…
  • Cổ phiếu dẫn dắt thay đổi liên tục: “đầu đàn” không giữ ngai vàng lâu.

   ➢ Mục tiêu chiến lược

  • Kiếm lợi nhuận từ luân chuyển, không phải từ “ôm niềm tin”.
  • Giảm thời gian nắm giữ trung bình để tránh bị trả lại lãi.

   ➢ Tư duy thực chiến trong sideway rộng

  • Tỷ trọng cổ phiếu trung bình, linh hoạt tăng/giảm theo nhịp luân chuyển.
  • Chấp nhận thực tế: lợi nhuận đến từ xoay trục, không đến từ “nắm rồi cầu nguyện”. Trọng tâm là đọc dòng tiền và sự luân chuyển kỳ vọng giữa các ngành, tập trung vào ngành đang có dòng tiền vào thật, không chỉ vì “nghe nói”.
  • Chọn cổ phiếu có chu kỳ lợi nhuận ngắn: có câu chuyện ngắn hạn, dễ kiểm chứng. Ưu tiên “leader của sóng” hơn là danh mục dàn trải.
  • Ưu tiên các yếu tố kích hoạt giá: dòng tiền từ quỹ, chính sách, mùa vụ kinh doanh, kết quả vượt kỳ vọng.
  • Đừng kỳ vọng định giá sẽ mở rộng mãi: sideway rộng không dành cho người muốn ăn dày.

Câu tôi tự nhắc bản thân trong sideway rộng là: “Giai đoạn này kiếm tiền bằng tốc độ và kỷ luật, không phải bằng câu chuyện.”

Một sự thật hơi khó chịu: giai đoạn này kiếm tiền được nhưng rất mệt. Nếu bạn không có quy tắc chốt lời rõ ràng, bạn sẽ luôn rơi vào hai trạng thái: chốt xong thì tiếc, không chốt thì hối. Bạn thấy mình nghiêng về trạng thái nào?

4. Sideway hẹp: Đừng cố câu cá trong một vũng nước nhỏ

Sideway hẹp là đoạn thị trường ít biến động, ít hứng thú, tin tức nghe cũng “nhạt”. Nhưng chính vì nhà đầu tư nhỏ lẻ chán, nên đây lại là lúc người chuyên nghiệp bắt đầu làm việc nghiêm túc: xây nền.

Đây cũng là giai đoạn overtrade giết nhà đầu tư bằng một cách rất “êm”: không cần sập mạnh, chỉ cần bạn giao dịch quá nhiều. Tôi từng thấy rất nhiều tài khoản “hao mòn đi” trong sideway hẹp: phí giao dịch + sai lầm nhỏ + tâm lý bực bội = một cái drawdown khó chịu kéo dài.

   ➢ Dấu hiệu nhận biết

  • Thanh khoản cạn dần: giao dịch ít, dòng tiền yếu.
  • Biến động thấp bất thường: nhìn tưởng yên bình nhưng thực ra đang dồn nén, tích lũy.
  • Tin tức không đủ tạo sóng: thị trường không phản ứng mạnh.

   ➢ Mục tiêu chiến lược

  • Mục tiêu là giữ trạng thái, không phải chứng minh mình giỏi.
  • Giảm giao dịch, giảm sai lầm nhỏ tích tụ.
  • Tìm cổ phiếu tích lũy: tích lũy đủ lâu thường chuẩn bị cho một pha bứt phá mạnh.

   ➢ Tư duy thực chiến trong sideway hẹp

  • Giảm tần suất giao dịch, hạ tỷ trọng: ít lệnh nhưng chất lượng cao. Không phải lúc nào thị trường cũng đáng để giao dịch.
  • Chọn cổ phiếu đang tích lũy chặt và có dấu hiệu “tiền lớn” gom dần (giá không giảm sâu dù tin xấu nhẹ, khối lượng gom đều).
  • Xây vị thế trong yên lặng: mua rải theo kế hoạch, ưu tiên cổ phiếu giá trị/cổ tức hoặc vị thế cực chọn lọc có lợi thế cạnh tranh rõ.
  • Dành thời gian cho chuẩn bị: đọc báo cáo, cập nhật luận điểm, lập danh sách theo dõi, đặt kịch bản nếu bứt/ nếu gãy.

   ➢ Rủi ro chiến lược cần tránh

  • Giao dịch quá nhiều: mất phí, mất kiên nhẫn, mất tinh thần.
  • Chuyển sang đầu cơ chỉ để… đỡ chán: đây là cách rút máu tài khoản trong giai đoạn thị trường kém sôi động.

Câu tôi tự nhắc mình trong sideway hẹp: “Không làm gì cũng là một quyết định đầu tư.”

Hai câu hỏi để bạn tự soi bản thân:

  • Bạn có đủ kiên nhẫn để “đứng yên đúng lúc” không?
  • Bạn đang “đánh cho đỡ nghiện” hay đang làm việc như một nhà quản lý tài sản?

5. Bear: Sống sót là thành tích, thể hiện là ném tiền qua cửa sổ

Bear market không phải nơi để “chứng tỏ bản lĩnh” bằng cách bắt đáy liên tục. Bear market là bài kiểm tra về quản trị drawdown. Và công bằng mà nói: ai giữ được vốn sẽ có đặc quyền lớn nhất khi chu kỳ quay lại.

Tôi luôn thấy bear market có một cái bẫy tâm lý nguy hiểm: người ta nhầm can đảm với liều lĩnh. Họ mua những mã yếu, câu chuyện mơ hồ, chỉ vì “giảm sâu quá rồi”. Nhưng giảm sâu không đồng nghĩa với rẻ. Và mã “rác” trong bear thường biến một lỗi nhỏ thành lỗi không thể sửa.

   ➢ Dấu hiệu của bear

  • Dự báo lợi nhuận doanh nghiệp bị cắt giảm liên tục.
  • Lãi suất tăng hoặc neo cao: tiền trở nên đắt, khẩu vị rủi ro giảm.
  • PMI dưới 50: hoạt động kinh doanh co lại.
  • Tin xấu dày đặc: tâm lý phòng thủ lan rộng.

   ➢ Mục tiêu chiến lược

  • Không bị loại khỏi cuộc chơi.
  • Giữ vốn để mua khi thị trường thật sự rẻ (rẻ về xác suất, không chỉ rẻ về giá).

   ➢ Tư duy thực chiến trong bear

  • Phân bổ vốn một cách phòng thủ:
    • Tỷ trọng cổ phiếu thấp (thậm chí có thể full cash tùy chu kỳ), ưu tiên phòng thủ;
    • Nếu giải ngân: chỉ chọn doanh nghiệp chất lượng, bảng cân đối khỏe, định giá có biên an toàn rõ.
  • Giao dịch ngắn hạn (nếu có) với tỷ trọng dưới 30% Nav, nhưng phải xem đó là “tác chiến phòng thủ”, không phải tin rằng xu hướng đã đảo chiều sang tăng.

   ➢ Rủi ro chiến lược cần tránh

  • Bắt đáy doanh nghiệp nợ cao hoặc “mã rác” vì “giảm sâu quá rồi”.
  • Giải ngân mạnh ở nhịp hồi kỹ thuật vì nghĩ rằng thị trường đã đảo chiều.

Câu tôi tự nhắc mình trong thị trường bear: “Bear phá sản người chống lại, nhưng thưởng lớn cho người biết chờ đợi.”

Bạn muốn trở thành người “đúng một lần bắt đáy” hay người “còn vốn để ăn cả chu kỳ tăng”?

Vì sao đa số nhà đầu tư thua lỗ?

Vì họ kỳ vọng sai mùa, và hành vi chống lại chu kỳ. Thực tế, họ bị cảm xúc điều khiển, không phải chu kỳ. Nếu nhìn thẳng vào hành vi, mẫu hình thua lỗ lặp đi lặp lại đều đặn:

  • Bull mạnh: lãi ít vì quá thận trọng, đứng ngoài.
  • Bull muộn: all-in margin vì sợ bỏ lỡ, muốn bù phần đã bỏ qua.
  • Sideway rộng: FOMO, đu theo sóng muộn.
  • Sideway hẹp: overtrade, cố kiếm cá trong một vũng nước nhỏ.
  • Bear: bắt đáy mã rác, nhầm can đảm với liều lĩnh.

Vậy thì thứ khiến bạn dễ “lệch kỷ luật” nhất là tham, sợ, hay cái tôi?

Nhà đầu tư giỏi khác ở đâu?

Theo góc nhìn của tôi, nhà đầu tư giỏi không cần đúng mọi lệnh. Họ cần đúng ba việc:

  1. Điều chỉnh kỳ vọng linh hoạt: không kỳ vọng “đánh đâu thắng đó” trong sideway, và thận trọng quá mức trong bull mạnh.
  2. Thay đổi chiến thuật theo thanh khoản: thanh khoản là nhiên liệu. Nhiên liệu ít, đừng đòi máy bay đi xa.
  3. Quản trị drawdown quan trọng hơn theo đuổi lợi nhuận: lợi nhuận cao nhưng drawdown sâu thường khiến bạn không đủ tâm lý để giữ chiến lược đúng.

Bảng tóm tắt tư duy chiến lược xuyên chu kỳ

Hãy kiểm tra xem nhé: bạn đang ở “mùa” nào, và tỷ trọng hiện tại của bạn có đang đi đúng với mùa đó không?

Không có chiến lược nào thắng mọi giai đoạn. Thứ thắng xuyên chu kỳ không phải là một “kèo”, mà là khả năng điều chỉnh kỳ vọng và kỷ luật hành vi theo chế độ thị trường. Người không thích nghi sẽ trả học phí vì cố dùng một công thức cho mọi mùa. Người biết thích nghi không cần chạy nhanh hơn thị trường; họ chỉ cần chạy đúng lúc, và đứng yên đúng lúc.

Nếu gói lại trong một câu, tôi sẽ viết thế này: “Thị trường thay mùa, tôi thay chiến thuật. Tôi không cố chiến thắng mọi ngày; tôi chỉ cố sống đúng để còn thắng ở những ngày quan trọng.”