Rào cản hành vi trong đầu tư chứng khoán và cách vượt qua

Bạn đã bao giờ tự hỏi tại sao mình lại giữ khư khư một cổ phiếu lỗ nặng chỉ vì “không muốn thừa nhận sai lầm”? Hay tại sao đám đông trên mạng xã hội lại khiến bạn lao vào mua cổ phiếu “nóng” mà cần không phân tích kỹ?

Trong đầu tư chứng khoán, nhiều người nghĩ rằng thành công chỉ phụ thuộc vào việc phân tích báo cáo tài chính, theo dõi chỉ số kinh tế hay dự đoán xu hướng thị trường. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng yếu tố quyết định nhất lại nằm ở chính bản thân nhà đầu tư: tư duy và hành vi.

Tài chính hành vi – một lĩnh vực kết hợp giữa tâm lý học và kinh tế học – đã chứng minh rằng con người không phải lúc nào cũng hành động lý trí. Chúng ta thường bị chi phối bởi các thiên kiến vô thức, dẫn đến quyết định sai lầm, mất tiền oan uổng. Những rào cản này có thể khiến nhà đầu tư bán tháo cổ phiếu khi thị trường xuống dốc hoặc mua đuổi theo xu hướng mà không phân tích kỹ lưỡng.

Bài viết này chúng ta sẽ khám phá sâu các rào cản hành vi phổ biến nhất trong đầu tư chứng khoán và chiến lược cụ thể để vượt qua. Bằng cách nhận diện và kiểm soát chúng, bạn không chỉ bảo vệ tài sản mà còn nâng cao lợi nhuận dài hạn.

1. Hiệu ứng FOMO (Fear of Missing Out) – Ám ảnh bỏ lỡ cơ hội

Đây là hiệu ứng tâm lý phổ biến nhất xuất hiện trong mọi kênh đầu tư chứ không riêng gì chứng khoán. Khi thấy chứng khoán tăng liên tục, nhà đầu tư thường sợ “mất cơ hội”, vội vàng mua vào ngay không cần phân tích nhiều chỉ vì… đám đông đang hò reo mua.

Cách vượt qua:

  ✅ Xây dựng watchlist với tiêu chí rõ ràng

  ✅ Chỉ giải ngân khi luận điểm xác nhận

  ✅ Đặt quy tắc: “Không mua vì tăng giá. Mua vì lý do tăng giá.”

Đầu tư không phải cuộc đua nước rút, đó là một chặng đường marathon của kỷ luật.

2. Thiên kiến quá tự tin

Thiên kiến này xảy ra khi nhà đầu tư đánh giá quá cao khả năng của bản thân, tin rằng mình có thông tin “độc quyền” hoặc dự đoán chính xác thị trường. Ví dụ, một nhà đầu tư nghiệp dư có thể nghĩ rằng qua việc đọc vài bài báo trên mạng, họ đã “nắm bắt” được xu hướng, dẫn đến giao dịch quá mức và thiếu phân tích chuyên sâu.

Cách vượt qua:

  ✅ Giảm tần suất giao dịch: Chuyển sang chiến lược đầu tư trung – dài hạn, như mua và giữ (buy-and-hold), theo dõi chỉ số VN-Index thay vì trade ngắn hạn.

  ✅ Phân tích kết quả quá khứ: Hãy xem xét lại các quyết định đầu tư trước đây để nhận ra sai lầm. Thành công ở lĩnh vực khác không đồng nghĩa với bạn đầu tư giỏi.

3. Thiên kiến sợ mất mát (Tâm lý chống lại mất mát)

Đây là hiện tượng con người cảm nhận nỗi đau mất mát gấp đôi niềm vui từ lợi nhuận tương đương. Chúng ta thường giữ cổ phiếu lỗ nặng chỉ để tránh “chốt lỗ” và đối mặt với cảm giác thất bại. Ví dụ, nếu bạn mua cổ phiếu với giá 20.000 VND và nó giảm xuống 10.000 VND, bạn có thể giữ hy vọng “nó sẽ hồi” thay vì bán sớm để cắt lỗ.

Trong đầu tư chứng khoán, thiên kiến này dẫn đến việc giữ tài sản kém hiệu suất quá lâu, bỏ lỡ cơ hội tái đầu tư. Nó khiến nhà đầu tư tập trung vào tránh lỗ hơn là theo đuổi lợi nhuận, dẫn đến danh mục không hiệu quả.

Cách vượt qua:

  ✅ Đặt quy tắc cắt lỗ rõ ràng trước khi mua: Ví dụ bán nếu lỗ trong phạm vi 10-15%. Bạn cần thiết lập các mức “unbreakable” để tránh quyết định cảm tính. Các mức ‘unbreakable'” (quy tắc bất khả xâm phạm) là một chiến lược đầu tư kỷ luật, trong đó bạn đặt ra các ngưỡng quyết định trước (vào lệnh, cắt lỗ, chốt lời, khối lượng giao dịch) và cam kết tuyệt đối tuân thủ, không để cảm xúc can thiệp dù thị trường có biến động thế nào.

  ✅ Coi cắt lỗ là chi phí học phí, không phải thất bại.

  ✅ Đánh giá dựa trên giá trị hiện tại: xem xét cổ phiếu dựa trên thị trường hiện tại chứ không phải giá mua ban đầu, và thực hiện đánh giá danh mục định kỳ.

4. Hiệu ứng bầy đàn

Hiệu ứng này dẫn đến việc đám đông định hướng suy nghĩ của bạn. Nó xảy ra khi nhà đầu tư theo đuổi đám đông thay vì phân tích độc lập, thường do FOMO (fear of missing out). Trong cơn sốt GameStop năm 2021, nhiều người đã mua theo mạng xã hội mà không tìm hiểu về rủi ro.

Hiệu ứng này thường tạo ra bong bóng giá và sau đó sụp đổ. Ở Việt Nam, hiện tượng này thường thấy khi cổ phiếu “penny” được đẩy giá bởi tin đồn hoặc “game”.

Ví dụ của hiệu ứng bầy đàn xuất hiện phổ biến nhất trong các nhóm chat. Nhiều cổ phiếu từng bị “lùa gà” bởi KOL, rồi rơi 40–80% giá. Ai cũng bảo: “Còn tăng, hold đi, mua thêm đi!”. Các KOL thì livestream hô hào: “Game đang chạy, 500k là dẻ rách!…”

→ Trong khí thế hừng hực của đám đông đang hưng phấn, não bạn dễ chối bỏ việc phân tích, giao quyền quyết định cho người khác.

Cách vượt qua:

  ✅ Chọn lọc nguồn thông tin đáng tin cậy.

  ✅ Phân tích báo cáo tài chính và tín hiệu kỹ thuật thay vì theo hội nhóm, KOLs.

  ✅ Xây dựng kế hoạch cá nhân: Phát triển chiến lược đầu tư dựa trên mục tiêu cá nhân và đa dạng hóa danh mục.

  ✅ Tư duy phản biện và chiến lược contrarian (người có quan điểm hoặc hành động trái ngược với đám đông): Tránh theo đám đông bằng cách tư duy ngược: Khi đám đông hưng phấn, hãy hoài nghi. Khi đám đông hoảng loạn, hãy bình tĩnh, như Warren Buffett: “Mua khi người khác sợ hãi, bán khi họ tham lam.”

5. Thiên kiến xác nhận

Đây là xu hướng tìm kiếm thông tin xác nhận niềm tin sẵn có, bỏ qua những bằng chứng chống lại. Nhà đầu tư mắc thiên kiến này chỉ đọc tin tốt về cổ phiếu yêu thích của họ, ít bận tậm tới những tin tiêu cực. Ví dụ, nếu bạn tin cổ phiếu ngành thép sẽ bùng nổ, bạn chỉ theo dõi tin tích cực và bỏ qua diễn biến giá thép thế giới.

Cách vượt qua:

  ✅ Tìm kiếm ý kiến trái chiều: Chủ động đọc tin xấu hoặc những phân tích đối lập.

  ✅ Sử dụng dữ liệu khách quan

  ✅ Đánh giá định kỳ

Trong đầu tư, phần lớn nhà đầu tư thua lỗ không hẳn vì thiếu kiến thức, mà vì không kiểm soát được hành vi bản thân. Đầu tư không phải trò chơi của IQ. Nó là trận chiến chống lại cảm xúc của chính bạn. TTCK Việt Nam mỗi năm “đào thải” hàng chục ngàn nhà đầu tư bởi những rào cản hành vi – những cạm bẫy tâm lý khiến họ ra quyết định sai liên tục và lặp lại trong nhiều năm.

Các rào cản hành vi không phải là “tội lỗi” mà là bản năng của con người. Tuy nhiên, bằng cách hiểu, nhận diện và áp dụng đúng chiến lược, bạn có thể biến chúng thành lợi thế so với đám đông.

Không ngừng học hỏi, rèn luyện tư duy đầu tư chuyên nghiệp và đặt mục tiêu dài hạn là chìa khóa để giảm các thiên kiến. Hãy nhớ, đầu tư thành công không phải là dự đoán thị trường mà là kiểm soát bản thân.

Bắt đầu từ hôm nay, hãy xem xét lại phương pháp đầu tư lâu nay của bạn và áp dụng những mẹo trên – hiệu suất đầu tư của bạn chắc chắn sẽ cải thiện!